Tìm hiểu về chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em

Chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em có biểu hiện lâm sàng chủ yếu là sốt cao, đau đầu, cổ gáy co cứng, chân tay co giật, mắt trực thị, khát nước muốn uống, đại tiện bí kết, chất lưỡi đỏ tía, rêu lưỡi có thể trắng hoặc vàng hoặc vàng trắng lẫn lộn, mạch tật.

Chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em phần nhiều do cảm nhiễm tà khí ôn dịch ngoại cảm, lâm sàng có triệu chứng sốt cao co giật, biểu hiện co giật tùy thuộc vào nhiệt lui thì bệnh cũng lui. Đặc điểm này là căn cứ có thể xác định được chứng bệnh này. Chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em do các bệnh khác nhau, nguyên nhân gây bệnh không giống nhau, biểu hiện lâm sàng với pháp phương điều trị cũng khác nhau.

Chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em hay phát ở độ tuổi hài nhi nhất là hay gặp ở trẻ trong một tuổi. Vì trẻ em tạng khí non nớt, công năng bảo vệ bên ngoài yếu, sau khi cảm nhiễm tả khí dễ phát sinh sốt cao co giật, nhất là trẻ vốn nội nhiệt thịnh rất dễ phát sinh chứng nhiệt cực sinh phong

Chứng cực sinh phong nếu chữa không kịp thời rất dễ hình thành chứng co giật liên tục, thần chí hôn mê, bất tỉnh thuộc bế chứng, cần phải chú ý.

Chứng này phần nhiều gặp trong các bệnh kinh phong (bệnh động kinh, co giật), cảm mạo, nhũ nga, sạ tai, lạn hầu sa. Cần chẩn đoán phân biệt với chứng tiểu nhi nhiệt hãm ở hai tạng tâm và can, chứng tiểu nhi cam phong nội động.

Cấp kinh phong xuất hiện trong chứng nhiệt cực sinh phong, phần nhiều thấy phát bệnh gấp, sốt cao, phiền táo, mặt đỏ, môi đỏ, đàm úng tắc thở gấp, hàm răng cắn chặt, đại tiện bí kết, chứng này đa số do nội nhiệt quá thịnh lại cảm thụ ngoại tà, hình thành chứng biểu lý đồng nhiệt, nhiệt cực mà phong động. Điều trị nên dùng pháp biểu lý hòa giải cả hai bên. Phương dược dùng bài Lương cách tán (Thái bình huệ dân hòa tễ cục phương).

Bài thuốc Lương cách tán: Đại hoàng, Cam thảo, Hoàng cầm, Liên kiều, Mang tiêu, Chi tử, Bạc hà diệp.

Nếu cảm mạo xuất hiện chứng nhiệt cực sinh phong nên phân biệt cảm nhiễm phong hàn hay cảm nhiễm phong nhiệt. 

Nếu cảm nhiễm phong hàn có các biểu hiện sốt cao, sợ lạnh, đau đầu, cấm khẩu, lưng uốn ván, chân tay co giật, mắt nhìn xiên, chứng này phần nhiều gặp khi mới phát bệnh. Đối chiếu với bệnh Kính (bệnh ở Thái dương, vai và cổ đau cứng) trong Thương hàn mà điều trị, sử dụng phương thuốc Quát lâu quế chi thang (Kim quỹ yếu lược).

Bài thuốc Quát lâu quế chi thang: Cam thảo, Đại táo, Quát lâu căn, Quế chi, Sinh khương, Thược dược.

Nếu cảm nhiễm phong nhiệt có các triệu chứng sốt cao, hơi sợ phong hàn, hoặc không ố hàn, mặt hồng, mắt đỏ, hơi thở thô giống như suyễn, phiền táo, dễ kinh, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng xen trắng, mạch tật, đồng thời có thể thấy các chứng co giật. Có thể dùng pháp Tân lương giải biểu thanh nhiệt kèm theo thuốc dẹp phong trừ kính, sử dụng phương thuốc Ngân kiểu tán (Ôn bệnh điều biện) gia Thiên ma, Câu đằng, Linh dương giác phấn.

Bài thuốc Ngân kiều tán: Liên kiều, Cát cánh, Trúc diệp, Kinh giới tuệ, Đạm đậu xị, Ngưu bàng tử, Kim ngân hoa, Bạc hà, Cam thảo.

Nhũ nga (bệnh này thường phát ra ở vùng amidan hai bên họng, sưng lên thành cục hình như con tằm mới có tên gọi Nhũ nga) xuất hiện chứng nhiệt cực sinh phong phải có các chứng trạng họng sưng đau, sốt cao không giải, thậm chí khó thở. Điều trị nên dùng pháp thanh nhiệt giải độc, lợi họng tiêu sưng. Sử dụng phương thuốc Ngũ vị tiêu độc ẩm (Y tông kim giám) hợp với Cát cánh thang (Thương hàn luận).

Bài thuốc Cát cánh thang: Cát cánh, cam thảo.

Sạ tai xuất hiện chứng nhiệt cực sinh phong có thể thấy biểu hiện hai bên mang tai sưng đỏ đau, đây là do tà khí dịch độc gây nên. Chứng bệnh này không dùng tới pháp thanh nhiệt độc mạnh thì không thể lui nhiệt, chặn cơn Kính. Có thể chọn phương thuốc Phổ tế tiêu độc ẩm (Đông viên thí hiệu phương) để điều trị.

Bài thuốc Phổ tế tiêu độc ẩm: Hoàng cầm, Liên kiều, Bản lam căn, Ngưu bàng tử, Thăng ma, Trần bì, Cam thảo, Hoàng liên, Huyền sâm, Mã bột, Cương tàm, Sài hồ, Cát cánh, Bạc hà.

Lạn hầu sa có xuất hiện chứng nhiệt cực sinh phong có thể thấy yết hầu sưng đỏ đau, thân mình nổi nốt như sởi, đây là do ôn độc gây nên. Không dùng phương Thanh ôn bại độc thì không thể chữa được chứng này. Trẻ gặp chứng này cho uống bài thuốc Thanh ôn bại độc ẩm (Dịch chẩn nhất đắc).

Bài thuốc Thanh ôn bại độc ẩm: Thạch cao, Tê giác, Chi tử, Hoàng cầm, Xích thược, Liên kiều, Cam thảo, Đan bì, Sinh địa hoàng, Hoàng liên, Cát cánh, Tri mẫu, Huyền sâm, Lá tre.

Chứng hãm tâm can ở trẻ em với chứng cực sinh phong ở trẻ em, trên lâm sàng 2 chứng này đều thấy sốt cao co giật hôn mê, nhưng bệnh lý cơ chuyển khác nhau.

Chứng hãm tâm can là do nhiệt độc ở trong, tổn hại đến 2 tạng tâm, can. Tâm chủ thần minh, sau khi nhiễm tà khí, thần mất chỗ dựa mà hôn mê bất tỉnh. Can chủ phong, tạnh can nhiễm tà khí, can phong nội động mà phát cơn co giật liên tục. Cho nên khi điều trị, ngoài pháp thanh nhiệt, cần phải mở tâm khiếu, dẹp can phong mới có thể ngăn chặn được phong động. Chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em chủ yếu là sốt rất cao mà phong động co giật, trọng điểm điều trị là thanh nhiệt, nhiệt lui thì phong tự khỏi.

Chứng can phong nội động ở trẻ em và chứng cực sinh phong ở trẻ em, đều phong động co giật. Nhưng nguyên nhân và cơ chế bệnh khác nhau, rất dễ phân biệt.

Can là tạng phong mộc, tàng huyết. Can phong nội động phần nhiều do can huyết bất túc, huyết hư phong động, kinh mạch không được nuôi dưỡng; Hoặc do sau thời kỳ mắc bệnh tính, can thận âm hư kiệt, hư phong từ trong sinh ra; Hoặc âm không chế được dương, can dương hóa phong; Cũng có khi can uất hóa hỏa, hỏa thịnh can phong nội động. Ngoài chứng co giật, còn có thể thấy các biểu hiện của chứng can phong nội động như run rẩy, choáng váng, tê dại. Có thể thấy, can phong nội động không có chứng sốt cao và ngoại cảm biểu chứng.

Còn chứng nhiệt cực sinh phong ở trẻ em là do ngoại tà gây nên, thì phải thấy chứng đặc điểm là sốt cao, Mặt khác, chứng nhiệt cực sinh phong phát bệnh gấp, là thực chứng, mà chứng can phong nội động ở trẻ em phần nhiều phát bệnh từ từ, phần nhiều là hư chứng và hư thực lẫn lộn.

Theo y văn Tân Lập Ngô xúc loại phi xúc phân môn biệt chứng (Ấu ấu tập thành) Sở dĩ có chứng mình nóng chân lạnh, cổ gáy căng cứng, đầu mình đều nhiệt, mặt hồng mắt đỏ, đầu lắc lư, cấm khẩu đột ngột, lưng uốn ván, chân tay co giật, mắt nhìn xiên... Đó là ba kinh Dương đều bị chứng Kính, ấu khoa gọi “Từ chưng bạt hậu” tức là nói ở đây. Lúc này cần nên dùng thuốc theo kinh, giải trừ tà khí ở tam Dương thì bệnh sẽ khỏi ngay.

Bởi vì tiểu nhi thương hàn rất nhiều, vì thầy thuốc điều trị không đúng pháp, chèn ép biểu tà không làm giải ra ngoài cho nên sốt cao không lui, liền biến sinh bệnh Kính, nên có chứng hậu co giật uốn ván. Cần biết chứng này do phong hàn thấp gây nên, tuy có chứng mình nóng, đều là biểu tà, không thể so sánh là hỏa nhiệt được.

BS. Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)