Y học cổ truyền là tổng thể và có thể được cá nhân hóa cho từng bệnh nhân dựa trên các triệu chứng của họ. Thuốc y học cổ truyền được sử dụng như một liệu pháp bổ trợ hoặc liệu pháp chính ở một số quốc gia, đặc biệt là ở phương Đông. Trong y học cổ truyền, bệnh động kinh thuộc phạm vi các chứng kinh phong, kinh giản, có thể điều trị tốt bằng các bài thuốc từ dược liệu tự nhiên.
1. Bệnh động kinh và cơ chế gây bệnh động kinh
Động kinh là một bệnh thần kinh mãn tính và phổ biến. Các căn nguyên của bệnh động kinh được xác định là cấu trúc, di truyền, truyền nhiễm, chuyển hóa, miễn dịch và vô căn, được đề xuất từ hệ thống phân loại của Liên đoàn Quốc tế Chống Động kinh vào năm 2017. Tỷ lệ mắc và tỷ lệ lưu hành bệnh động kinh ở các nước có thu nhập thấp và trung bình cao hơn so với các nước có thu nhập cao, với khoảng 80% bệnh nhân mắc bệnh động kinh sống ở các nước có thu nhập thấp và trung bình. Gánh nặng bệnh tật có thể được giảm bớt bằng cách cải thiện khả năng tiếp cận với các phương pháp điều trị hiệu quả.
Cơ chế bệnh sinh của bệnh động kinh là sự phóng điện bất thường bắt nguồn từ não. Mặc dù nguyên nhân của chứng động kinh không hoàn toàn rõ ràng, một số cơ chế có thể có của bệnh động kinh đã được đề xuất trong nhiều nghiên cứu. Theo các nghiên cứu, chất dẫn truyền thần kinh, synap thần kinh, thụ thể, kênh ion, cytokine gây viêm, hệ thống miễn dịch, tế bào thần kinh đệm, stress oxy hóa, apoptosis, rối loạn chức năng ty thể, đột biến gen, chuyển hóa glycogen và glucocorticoid có liên quan đến cơ chế bệnh sinh của bệnh động kinh. Axit gamma amino butyric (GABA) là chất dẫn truyền thần kinh ức chế và glutamate là chất kích thích. Trong số ba loại thụ thể GABA, GABAAcác thụ thể kiểm soát dòng ion clorua, và các thụ thể GABAB làm tăng dòng chảy ra của kali và giảm sự xâm nhập của calci. Sự hoạt hóa của các thụ thể GABA tạo nên tác dụng ức chế điện thế màng tế bào thần kinh. Glutamate hoạt động trên các thụ thể alpha-amino-3-hydroxy-5-methyl-4-isoxazole-propionate (AMPA), thụ thể kainite và thụ thể N-methyl-D-aspartate (NMDA). Sự gia tăng hoạt động của các thụ thể NMDA làm cho Ca2+ tràn vào.
Co giật và tổn thương tế bào thần kinh có thể xảy ra khi mất cân bằng hoạt động thần kinh ức chế và hưng phấn. Các thụ thể nicotin acetyl cholinergic (nACh) và thụ thể 5-Hydroxytryptamine (5-HT) cũng kiểm soát sự hưng phấn của tế bào thần kinh và liên quan đến chứng động kinh. Các gen SCN1A, SCN2A, SCN3A và SCN8A mã hóa riêng rẽ các kênh natri phân áp điện áp, đó là NaV1.1, NaV1.2, NaV1.3 và NaV1.6, có liên quan đến bệnh khởi phát sớm. Các đột biến khác trong các kênh ion, chẳng hạn như KCNMA1, KCNQ2, KCNT1, KCNQ3, CACNA1A, CLCN2 và HCN1-4, ảnh hưởng đến việc vận chuyển kali, calci, clorua và nucleotide tuần hoàn. Viêm là nguyên nhân và hậu quả của động kinh, trở thành một vòng luẩn quẩn và dẫn đến bệnh động kinh phát triển và xấu đi. Cả hai phản ứng viêm nhiễm truyền nhiễm và không lây nhiễm đều có các con đường miễn dịch chung sau đó góp phần gây ra bệnh động kinh. Căng thẳng oxy hóa và rối loạn chức năng ty thể cũng có thể là nguyên nhân và kết quả của chứng động kinh di truyền và mắc phải bằng cách làm hỏng protein, lipid, DNA, enzym và thay đổi tính hưng phấn của tế bào thần kinh. Căng thẳng oxy hóa và rối loạn chức năng ty thể gây ra quá trình apoptosis sau đó dẫn đến chết tế bào thần kinh.
2. Thuốc thảo dược y học cổ truyền điều trị bệnh động kinh
Các liệu pháp điều trị động kinh thông thường bao gồm thuốc chống động kinh, phẫu thuật... Các loại thuốc chống động kinh hiện nay chủ yếu nhắm vào các kênh ion kiểm soát điện thế như kênh natri, kali và calci để điều chỉnh quá trình kích hoạt điện của tế bào thần kinh. Ví dụ về loại thuốc này là Phenytoin, Carbamazepine, Valproate, Retigabine, Ethosuximide, Zonisamide... Một số loại thuốc như Benzodiazepine, Barbiturat và Tiagabine tác động lên chất vận chuyển GABA và thụ thể GABA để tăng cường ức chế synap. Vigabatrin ức chế GABA transaminase làm giảm chuyển hóa GABA. Một số loại thuốc hoạt động trên các thụ thể glutamate ionotropic, chẳng hạn như Perampanel và Topiramate hoạt động trên các thụ thể AMPA glutamate hoặc các thụ thể kainate, Felbamate ức chế các thụ thể NMDA, để ngăn chặn sự kích thích của synap. Levetiracetam và Brivaracetam liên kết với glycoprotein 2A (SV2A) trong túi synap để ức chế giải phóng glutamate.
Nhiều loại thuốc thảo dược, chẳng hạn như bạch quả (Ginkgo biloba) và thạch tùng răng cưa (Huperzia serrata), đã được báo cáo là có tác dụng chống động kinh hoặc co giật. Thuốc chống động kinh đầu tiên có nguồn gốc từ thực vật là cannabidiol, được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ phê duyệt vào năm 2018 để điều trị hội chứng Dravet (động kinh cơ nghiêm trọng ở trẻ nhỏ) và hội chứng Lennox-Gastaut (một khởi phát phức tạp, hiếm gặp và nghiêm trọng ở trẻ em động kinh, được đặc trưng bởi nhiều loại động kinh đồng thời, rối loạn chức năng nhận thức và sóng tăng chậm trên điện não đồ). Cannabidiol là một chất không kích thích thần kinh của cần sa đã được nghiên cứu và chứng minh rộng rãi về tính hiệu quả và an toàn của nó. Cho dù cơ chế của tác dụng chống động kinh của nó vẫn chưa được biết đầy đủ, nhưng các thử nghiệm lâm sàng đã cho thấy tiềm năng sử dụng trong y tế của nó. Nhưng loại thuốc chống động kinh mới này đắt tiền và ít được tiếp cận ở hầu hết các quốc gia vì việc hợp pháp hóa cần sa y tế vẫn còn là những vấn đề gây tranh cãi.
Thuốc chống động kinh có một số ảnh hưởng xấu đến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Các tác dụng phụ của thuốc chống động kinh bao gồm các vấn đề tâm thần, nhận thức, hành vi, nội tiết, da liễu nghiêm trọng và rối loạn chức năng. Thuốc có thể ảnh hưởng đến học tập và công việc của bệnh nhân. Ngoài ra, nó còn có thể cản trở hôn nhân và mối quan hệ giữa các cá nhân. Trầm cảm và ý định tự tử có liên quan đến việc tăng liều thuốc chống động kinh. Mặt khác, ngay cả khi có nhiều loại thuốc chống động kinh mới được phát triển trong 20 năm gần đây, khoảng 1/3 bệnh nhân kháng thuốc, điều trị không hiệu quả với thuốc chống động kinh.
Y học tự nhiên đã tìm thấy ít tác dụng phụ hơn và hiệu quả tốt trong điều trị bệnh động kinh bằng thuốc thảo dược. Các cơ chế của y học tự nhiên đã được báo cáo, bao gồm điều chỉnh synap thần kinh, thụ thể và kênh ion, ức chế viêm, điều hòa hệ thống miễn dịch. Y học tự nhiên cũng có thể điều chỉnh các tế bào thần kinh đệm, cải thiện rối loạn chức năng ty thể và stress oxy hóa, điều chỉnh quá trình apotosis. Thuốc thảo dược y học cổ truyền đã trở thành một loại thuốc bổ sung và thay thế phổ biến. Xu hướng tìm đến y học cổ truyền để điều trị là do bệnh nhân lo sợ về tác dụng phụ của phẫu thuật hoặc thuốc chống động kinh. Thuốc thảo dược truyền thống cũng rẻ hơn và có thể dễ tiếp cận hơn với bệnh nhân.
Thuốc thảo dược y học cổ truyền đã được sử dụng để điều trị co giật và động kinh trong hàng nghìn năm. Hiệu quả của thuốc thảo dược y học cổ truyền cũng đã được chứng minh trong các nghiên cứu gần đây. Bài thuốc được cá nhân hóa kê đơn dựa trên lý luận y học cổ truyền để duy trì sức khỏe và điều trị bệnh. Do đó, mỗi bệnh nhân khác nhau có thể nhận được các liệu pháp thảo dược khác nhau dù cùng một chẩn đoán.
Một số dược liệu thường dùng để điều trị bệnh động kinh theo y học cổ truyền như: Thiên ma, câu đằng, thiền thoái, toàn yết, bạch cương tàm, đan sâm, nấm linh chi, nhục thung dung, bạch thược, đại táo, sài hồ… Các vị thuốc này đã được một số nghiên cứu chứng minh có tác dụng chống viêm, chống oxy hóa và bảo vệ thần kinh bằng cách tác động lên các kênh GABA, NMDA và natri, cùng những tác dụng khác. Những tác dụng này giúp ích cho việc điều trị các cơn co giật trong bệnh động kinh.
Mặc dù một số tác dụng chống co giật của các loại thuốc y học cổ truyền đã được báo cáo, nhưng vẫn còn đó các vấn đề về thời gian điều trị thích hợp, liều lượng các loại thảo dược và tác dụng lâu dài sau can thiệp. Bởi vậy, vấn đề này cần được nghiên cứu sâu hơn nữa.
Các hướng tương lai của việc sử dụng thuốc thảo dược là thực hành dựa trên bằng chứng cần các thử nghiệm lâm sàng chất lượng cao hơn nữa để chứng minh hiệu quả và độ an toàn của nó và giải quyết những lo ngại về tương tác giữa thảo mộc và thuốc chống động kinh khi điều trị kết hợp với y học hiện đại. Một số loại thuốc y học cổ truyền đã được chứng minh tác dụng chống động kinh và có khả năng cải thiện khả năng tiếp cận điều trị hiệu quả và tránh tác dụng phụ của thuốc chống động kinh đối với bệnh nhân động kinh. Việc sử dụng kết hợp các loại dược liệu khác nhau tạo ra tác dụng chống co giật thông qua nhiều cơ chế khác nhau.
BS. Nguyễn Thùy Ngân (Thọ Xuân Đường)