Các rối loạn tâm thần trong động kinh

Các rối loạn tâm thần thường gặp ở bệnh nhân động kinh và là một vấn đề quan trọng về mặt sức khỏe tâm thần do sự khá phổ biến của bệnh động kinh trong dân số. Theo y văn, khoảng 30-50% bệnh nhân động kinh đôi lúc có những khó khăn về mặt tâm thần trong quá trình diễn tiến của bệnh và hơn 10% bệnh nhân tâm thần nhập viện có biểu hiện động kinh.

Ý nghĩa của mối liên hệ giữa động kinh và các rối loạn tâm thần

Rối loạn khí sắc, lo âu, loạn thần, tăng động giảm chú ý và trầm cảm là những bệnh lý thường đi kèm ở bệnh nhân động kinh. Thông thường, các tình trạng tâm thần này được xem là biến chứng của cơn co giật, tuy nhiên mối quan hệ hai chiều của những bệnh lý này đã được chứng minh. Vì vậy, không chỉ những bệnh nhân động kinh có nguy cơ cao mắc các bệnh lý về tâm thần mà những bệnh nhân có các bệnh lý về cảm xúc, tăng động giảm chú ý và tự kỷ cũng có nguy cơ cao mắc động kinh. Mối quan hệ hai chiều này gợi ý có sự tồn tại cơ chế sinh bệnh phổ biến vận hành ở động kinh và các rối loạn tâm thần điển hình khác. Một cách giải thích khác là động kinh và các bệnh lý tâm thần khác đều là kết quả của sự bất thường cấu trúc ở não. Vì vậy, xác định cơ chế sinh bệnh có thể làm sáng tỏ cơ sở sinh học thần kinh của những bệnh lý này.

Có một số cách giải thích cho mối liên quan này:

Các bệnh lý tâm thần đồng diễn là kết quả của sự gia tăng các vấn đề tâm lý xã hội (như sự kỳ thị, suy giảm chức năng) liên quan đến động kinh;
Các cơn co giật lặp lại làm tăng nguy cơ đối với các rối loạn tâm thần;
Các rối loạn tâm thần làm tăng nguy cơ của động kinh;
Cả động kinh và các rối loạn tâm thần đều do các bất thường của não.

Các rối loạn tâm thần trong cơn động kinh

Biểu hiện trước cơn

Cơn thoáng (Aura) thường gặp trong động kinh cục bộ phức tạp bao gồm:

Những rối loạn thần kinh thực vật: Nóng bừng ở mặt, đầy hơi ở dạ dày, khó thở…;
Những rối loạn nhận thức: Hiện tượng déjà vu, jamais vu, tư duy bị cưỡng bức, trạng thái mê mộng…;
Những rối loạn cảm xúc: Cơn sợ hãi, hoảng sợ, trầm cảm, hưng cảm…, các hoạt động tự động như liếm môi, nhai nuốt, bỏ chạy,…;
Ảo giác và ảo tưởng thị giác hay ảo thanh thường gặp ở động kinh thùy thái dương.

Biểu hiện trong cơn

Các biểu hiện trong cơn động kinh thường được biết đến nhiều nhất là các rối loạn về ý thức và nhận thức do hôn mê sau cơn động kinh cơn lớn, thường kéo dài từ vài phút đến nhiều giờ. Ít gặp hơn là những cơn rối loạn hoạt động tâm thần tạm thời xảy ra ở những cơn động kinh cơn nhỏ hoặc ở động kinh cục bộ xuất phát từ một vùng giới hạn của não, đặc biệt là thùy thái dương. Tính chất động kinh của những cơn này rất khó nhận biết do các biểu hiện vận động và cảm giác thường không có hoặc rất nhẹ.

Hay gặp nhất là tình trạng hôn mê sau cơn động kinh toàn thể co cứng, co giật điển hình. Tiếp theo là sự phục hồi từ từ ý thức và hoạt động nhận thức kéo dài từ vài phút đến vài giờ, có biểu hiện lâm sang của một tình trạng sảng đang phục hồi dần. Vấn đề chẩn đoán chỉ được đặt ra khi bệnh động kinh không được biết đến từ trước.

Ít gặp hơn và cũng ít được nhận biết hơn là những cơn rối loạn tâm thần thoáng qua ở những bệnh nhân động kinh cơn nhỏ hay động kinh cục bộ nhất là động kinh thùy thái dương. Bản chất động kinh của những cơn này có thể khó nhận biết do các biểu hiện vận động hay cảm giác đặc hiệu của bệnh động kinh không có hay rất nhẹ không gây được sự chú ý nơi thầy thuốc.

Rối loạn tâm thần cũng gặp trong tình trạng động kinh liên tục dưới lâm sàng khi sự phóng điện bất thường động kinh kéo dài có thể trong nhiều giờ mà không gây ra các rối loạn vận động. Các cơn này thường khởi động đột ngột, biểu hiện bởi ý thức u ám, rối loạn định hướng, rối loạn trí nhớ và hoạt động nhận thức. Cơn có thể kéo dài từ vài phút đến nhiều giờ và sự phục hồi cũng nhanh như lúc xuất hiện. Sau cơn, người bệnh có thể quên hoàn toàn hoặc chỉ nhớ từng phần những sự việc đã qua. Điện não đồ trong giai đoạn này ghi nhận thường xuyên hoạt động gai-nhọn sóng-chậm hay đa gai khu trú hay đa gai-sóng chậm lan tỏa.

Tình trạng rối loạn tâm thần thoáng qua ở những trạng thái động kinh liên tục không co giật như động kinh liên tục cục bộ đơn giản, cục bộ phức tạp hay cơn vắng ý thức (Shorvon 1994) thường có những biểu hiện lâm sàng phức tạp hơn với những phức tạp hơn với những triệu chứng nổi bật về cảm xúc, tri giác, tư duy, hành vi như ảo giác, hoang tưởng, kích động, trầm cảm nặng, mất vận ngôn (Aphasia) hoặc câm tạm thời, trạng thái căng trương lực rất giống với các bệnh loạn thần nguyên phát khác.

Các rối loạn tâm thần ngoài cơn động kinh

Các rối loạn nhân cách

Các rối loạn nhân cách thường hay gặp nhất ở bệnh nhân động kinh nhất là động kinh có nguồn gốc ở thùy thái dương. Biểu hiện:

Biến đổi trong hành vi tình dục (thường là giảm tình dục);
Tư duy lai nhai, đi vào các chi tiết vụn vặt, không phân biệt được cái chính với cái phụ và khó chuyển từ vấn đề này sang vấn đề khác. Tính chất này còn thể hiện cả trong chữ viết, hình vẽ của người bệnh;
Cảm xúc người bệnh thường không ổn định, hay gây gổ và thỉnh thoảng có những cơn giận dữ, chỉ vì một lý do nhỏ nhặt;
Gần đây, người ta lại chú ý đến hiện tượng đa nhân cách hoặc các trạng thái phân li ở bệnh nhân động kinh thùy thái dương.

Những rối loạn khí sắc

Những rối loạn khí sắc thường gặp ở bệnh nhân động kinh cục bộ phức tạp (khoảng 30%), rối loạn trầm cảm thường gặp hơn hưng cảm. Rối loạn khí sắc này thường xuất hiện từng cơn và thường gặp ở động kinh có nguồn gốc thùy thái dương của bán cầu não không ưu thế. Những rối loạn khí sắc này gia tăng nguy cơ tự sát ở bệnh nhân động kinh.

Biểu hiện loạn thần

Loạn thần ở bệnh nhân động kinh có tỷ lệ cao gấp 7,8 lần ở quần thể chung, khoảng 2-9% bệnh nhân động kinh có loạn thần và một nửa số này được chẩn đoán nhầm là tâm thần phân liệt.

Biểu hiện của các triệu chứng loạn thần như sau:

Những biểu hiện loạn thần như hoang tưởng, hội chứng paranoid, kích động, đôi khi có những biểu hiện như tâm thần phân liệt thể thanh xuân, hoặc hội chứng căng trương lực, kèm theo rối loạn ý thức;
Ảo giác hoặc ảo tưởng: Ảo giác thính giác, thị giác, khứu giác và xúc giác, đôi khi là về cảm giác cơ thể nói chung;
Ảo giác có thể liên quan đến tiến trình thời gian, nhanh, chậm hoặc dừng lại, cảm giác đã thấy, chưa từng thấy…;
Biểu hiện giải thể nhân cách, tri giác sai thực tại, cảm giác thần bí hoặc có ai áp đặt suy nghĩ cho mình;
Người bệnh có thể có những hành vi nguy hiểm cho bản thân hoặc cho người xung quanh;
Sau cơn động kinh có thể có những biểu hiện loạn thần sau cơn với những đặc điểm là xảy ra sau 24 giờ đến 7 ngày sau khi có một cơn hoặc nhiều cơn động kinh. Bệnh nhân có thể có những biểu hiện như rối loạn cảm xúc: Trầm cảm, hưng cảm, kích động và những hành vi phá hủy có thể dẫn tới tự hủy hoại bản thân ví dụ như tự sát hoặc làm tổn hại cho người khác, hoang tưởng hoặc ảo giác hiếm khi gặp ở giai đoạn này. Những triệu chứng âm tính như vô cảm, cùn mòn cảm xúc, thu rút quan hệ, không nói, thờ ơ không thấy ở giai đoạn này.

Phân loại động kinh có loạn thần:

Loạn thần sau cơn: Loạn thần có thể xuất hiện ngay sau một hoặc nhiều cơn co giật (phần lớn là sau các cơn động kinh cục bộ phức tạp hoặc toàn thể hóa thứ phát), diễn ra trong vòng một tuần của cơn co giật cuối cùng;
Loạn thần cấp tính ngoài cơn: Loạn thần có thể xuất hiện khi cơn co giật đã giảm đáng kể về tần suất (loạn thần thay thế) hoặc khi các cơn co giật không liên quan đến sự tăng lên của hoạt động động kinh;
Loạn thần động kinh mạn tính: Trạng thái loạn thần kéo dài hơn 6 tháng ở bệnh nhân động kinh.

Rối loạn tăng động giảm chú ý

Rối loạn tăng động giảm chú ý là bệnh lý đồng diễn khá phổ biến ở bệnh nhân động kinh, xuất hiện khá nhiều từ 30% tới 50% và có thể gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng tới khả năng học tập và chức năng xã hội

Rối loạn cảm xúc

Trầm cảm: Thường gặp nhiều (>43%), có thể xuất hiện ngay sau cơn động kinh hoặc vài ngày sau cơn và kéo dài tối đa 24 giờ với những triệu chứng của trầm cảm như cảm xúc trầm buồn, mất hứng thú, cảm thấy không có hy vọng gì, có tội lỗi, dễ kích thích, ý nghĩ tự sát, có thể kèm theo rối loạn lo âu.

Rối loạn lo âu: Biểu hiện căng thẳng, sợ hãi lo lắng, dễ kích thích, cảm xúc không ổn định, thường gặp ở cơn động kinh cục bộ thùy thái dương. Biểu hiện lâm sàng ở nhiều cơ quan bộ phận cơ thể với những biểu hiện như rối loạn thần kinh thực vật, cảm giác khó chịu ở lồng ngực, tim đập nhanh, rối loạn tiêu hóa, khó chịu ở họng, gián đoạn giấc ngủ, làm bệnh nhân tỉnh giấc về đêm, bệnh nhấn có biểu hiện lo lắng, sợ hãi sợ xảy ra cơn động kinh, rối loạn ám ảnh cưỡng bức… Dạng rối loạn lo âu có thể là rối loạn lo âu lan tỏa, rối loạn sợ đặc hiệu, rối loạn ám ảnh cưỡng bức.

Rối loạn tâm thần trong động kinh ở trẻ em

Trẻ em có những biểu hiện rối loạn tâm thần đi kèm theo động kinh có tỷ lệ cao hơn so với những trẻ không có biểu hiện động kinh.

Những rối loạn tâm thần kèm theo bệnh lý động kinh:

Chậm phát triển tâm thần, với chỉ số IQ thấp;
Tăng động giảm chú ý, tự kỷ, rối loạn lo âu, trầm cảm có thể có ý tưởng tự sát;
Trẻ có những rối loạn về ngôn ngữ, hành vi;
Điện não có sóng động kinh.

Điều trị

Một số nguyên tắc cơ bản:

Phải kiểm soát tốt động kinh bằng thuốc chống động kinh và những phương pháp cơ thể khác có nhiều hiệu quả, ít độc tính, ít tác dụng phụ;
Phối hợp các thuốc hướng thần khi cần thiết, nên tránh các thuốc chống loạn thần, chống trầm cảm có khả năng làm giảm ngưỡng động kinh;
Phối hợp các liệu pháp tâm lý cá nhân, tâm lý nhóm, liệu pháp gia đình-xã hội để nâng cao hiệu quả điều giúp bệnh nhân tái hội nhập xã hội và bảo đảm chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Động kinh là một bệnh lý kèm theo các rối loạn tâm thần chiếm tỉ lệ rất cao. Thực hiện tìm kiếm lời khuyên chuyên khoa càng sớm càng tốt nếu bạn đang cảm thấy lo lắng. Chẩn đoán và điều trị sớm có thể giúp giảm các triệu chứng và ngăn ngừa tình trạng rối loạn trở nên tồi tệ hơn. Người bệnh nên tuân thủ và nghiêm túc thực hiện kế hoạch điều trị để giúp ngăn ngừa tái phát hoặc trầm trọng hơn các triệu chứng.

BS. Đỗ Nguyệt Thanh (Thọ Xuân Đường)