Chế độ ăn ảnh hưởng thế nào đến tình trạng động kinh?

Động kinh là một rối loạn hoạt động điện não dẫn đến co giật tái phát. Hình thái co giật phụ thuộc vào phần não bị ảnh hưởng. Mặc dù có nhiều nguyên nhân gây co giật khác nhau, bao gồm khối u não, chấn thương vùng đầu, đột quỵ, cai rượu,… bài viết này chủ yếu giới hạn ở các trường hợp nguyên nhân là vô căn (động kinh nguyên phát).

Điều trị động kinh thông thường bao gồm chủ yếu là thuốc chống co giật. Mặc dù các loại thuốc này thường kiểm soát hoặc giảm tần suất co giật, một số bệnh nhân cho thấy ít hoặc không cải thiện. Một số điều chỉnh chế độ ăn uống, bổ sung dinh dưỡng và kích thích tố đã được chứng minh là có lợi cho nhiều bệnh nhân động kinh. 

Các biện pháp can thiệp chế độ ăn uống có thể hữu ích bao gồm các biện pháp ổn định lượng đường trong máu, xác định và tránh các loại thực phẩm gây dị ứng và tránh các tác nhân kích thích tiềm ẩn (như ethanol và aspartame (đường hóa học tổng hợp) và chất tạo ngọt công nghiệp (bột ngọt/ mì chính)). Chế độ ăn ketogen đã thành công đối với nhiều bệnh nhân, nhưng do tính chất hạn chế cao và có khả năng gây ra tác dụng phụ đáng kể nên việc sử dụng nó bị hạn chế đối với những trường hợp nặng không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác. Một phiên bản ít hạn chế hơn của chế độ ăn ketogen, chế độ ăn kiêng Atkins, đã cho thấy nhiều hứa hẹn và đáng được nghiên cứu thêm.

Vì có nhiều loại động kinh khác nhau nên một can thiệp dinh dưỡng hữu ích cho bệnh nhân này có thể không có lợi cho bệnh nhân khác. Một số nghiên cứu không chỉ định các loại động kinh đang được điều trị, vì vậy rất khó để khái quát hóa kết quả. Tuy nhiên, áp dụng các phương pháp tự nhiên như quản lý chế độ ăn uống để điều trị chứng động kinh hứa hẹn và nên được coi là một phần của điều trị tổng thể bệnh động kinh.

Co giật là một biểu hiện đã biết của hạ đường huyết. Ở bệnh nhân động kinh, hạ đường huyết có thể làm giảm ngưỡng phát triển cơn động kinh. Trong một nghiên cứu trên 92 bệnh nhân bị động kinh, 56,4% được phát hiện có nồng độ đường huyết lúc đói bất thường.

Ngoài ra, những bất thường về điện não đồ thoáng qua đã được quan sát thấy ở một số bệnh nhân trong quá trình thử nghiệm dung nạp glucose. Những bất thường này xảy ra, không phải khi mức đường huyết ở mức thấp nhất, mà tại thời điểm mà mức insulin được cho là sẽ tăng cao. Những thay đổi điện não đồ này đã được đưa ra giả thuyết là kết quả của việc vận chuyển nước và chất điện giải do insulin gây ra vào não, dẫn đến tình trạng tăng thẩm thấu não. Mặc dù những thay đổi trên điện não đồ được quan sát không nhất thiết thuộc dạng liên quan đến co giật, nhưng những phát hiện này làm tăng khả năng tăng insulin máu có thể gây ra co giật ở bệnh nhân động kinh.

Do đó, hạ đường huyết và tăng insulin máu có thể góp phần vào cơ chế bệnh sinh của bệnh động kinh trong một số trường hợp. Bệnh nhân động kinh có bằng chứng về những bất thường này có thể được hưởng lợi từ các biện pháp can thiệp dinh dưỡng, chẳng hạn như tránh đường tinh luyện, caffein và rượu; ăn thường xuyên; tiêu thụ đủ lượng protein; và bổ sung crom, các khoáng chất vi lượng khác, magiê và vitamin B.

Trong các báo cáo trường hợp, các loại thực phẩm cụ thể có liên quan đến nguyên nhân gây bệnh động kinh; việc tránh các loại thực phẩm gợi lên triệu chứng dẫn đến giảm tần suất co giật hoặc loại bỏ các cơn co giật. Trong một nghiên cứu trên 63 trẻ bị động kinh, việc xác định và tránh các loại thực phẩm gây dị ứng thường thành công đối với những bệnh nhân có các triệu chứng khác gợi ý dị ứng, nhưng không hiệu quả đối với trẻ chỉ bị động kinh.

Trong 4 tuần, 63 trẻ em bị động kinh đã trải qua chế độ ăn kiêng bao gồm thịt cừu, thịt lợn, khoai tây, gạo, chuối, táo, bắp cải, rau mầm, súp lơ, bông cải xanh, dưa chuột, cần tây, cà rốt, củ cải vàng, nước, muối, hạt tiêu, các loại thảo mộc nguyên chất, canxi và vitamin. Trong đó 18 đứa trẻ chỉ bị động kinh, không có đứa nào được cải thiện; 45 trẻ khác bị động kinh cũng bị chứng đau nửa đầu tái phát, các triệu chứng ở bụng hoặc hành vi tăng động. Trong số những đứa trẻ đó, 55,6% ngừng co giật và thêm 24,4% ít co giật hơn trong quá trình điều trị bằng chế độ ăn kiêng (tổng cộng 80% khỏi hoàn toàn hoặc một phần cơn động kinh). Nhức đầu, đau bụng và hành vi tăng động được giải quyết ở tất cả các bệnh nhân đã hết cơn co giật, cũng như ở một số bệnh nhân tiếp tục bị co giật. Các triệu chứng được gợi lên bởi 42 loại thực phẩm và các cơn co giật xảy ra sau khi ăn 31 loại thực phẩm khác nhau. Hầu hết trẻ em phản ứng với một số loại thực phẩm, cả bệnh động kinh toàn thể (bao gồm co giật cơ và cơn ác tính nhỏ) và bệnh động kinh cục bộ đều được cải thiện nhờ chế độ ăn kiêng. Trong các thử thách thực phẩm mù đôi, kiểm soát giả dược, các triệu chứng tái phát ở 15 trong số 16 trẻ em, bao gồm co giật ở 8 trường hợp, sau khi ăn phải thực phẩm gây khó chịu; trong khi đó, không có triệu chứng nào tái phát khi dùng giả dược.

Tỷ lệ mắc bệnh celiac (không dung nạp gluten) được phát hiện là cao hơn ở bệnh nhân động kinh so với nhóm chứng (tương ứng là 1/44 so với 1/244). Động kinh đã được cải thiện ở những bệnh nhân mắc bệnh celiac áp dụng chế độ ăn không có gluten, nhưng chỉ khi chế độ ăn kiêng này được bắt đầu ngay sau khi bắt đầu bị bệnh động kinh. Hầu hết bệnh nhân động kinh mắc bệnh celiac không có triệu chứng tiêu hóa tại thời điểm co giật, vì vậy nên cân nhắc xét nghiệm bệnh celiac ngay cả khi chưa xuất hiện triệu chứng tiêu hóa. Một số bệnh nhân bị động kinh và bệnh celiac cũng được phát hiện có vôi hóa não, ý nghĩa của nó không rõ ràng.

Trong khá nhiều trường hợp, cơn động kinh đã được kích hoạt do uống quá nhiều rượu.

Hai báo cáo trường hợp cho thấy việc uống bột ngọt dường như gây ra hoặc làm trầm trọng thêm các cơn động kinh ở trẻ em.

Cơn động kinh nghiêm trọng đã xảy ra sau khi tiêu thụ aspartame bởi những người không có tiền sử động kinh trước đó. Uống phải đồ uống có chứa aspartame (40 mg/kg trọng lượng cơ thể) cũng làm trầm trọng thêm việc phát sóng điện não đồ ở trẻ em có tiền sử động kinh vắng ý thức.

Dựa trên các bằng chứng sẵn có, aspartame và bột ngọt nên được coi là một tác nhân tiềm ẩn gây co giật; nên được loại trừ trong chế độ ăn kiêng.

Chế độ ăn ketogen đã được sử dụng từ năm 1921 để kiểm soát cơn động kinh ở trẻ em không đáp ứng với thuốc chống co giật. Chế độ ăn kiêng hạn chế calo và cung cấp tỷ lệ chất béo (carbohydrate + protein) từ 2:1 đến 5:1. Tỷ lệ tổng năng lượng lấy từ chất béo dao động từ 82-92%. Tiêu thụ chế độ ăn ketogenic tạo ra trạng thái ketosis, giúp kiểm soát các cơn động kinh thông qua một cơ chế chưa được chứng minh rõ. Lượng chất lỏng đưa vào bị hạn chế để duy trì trọng lượng riêng của nước tiểu ở mức 1,020-1,025, vì lượng chất lỏng đưa vào làm loãng xeton trong máu.

Trong các nghiên cứu khác nhau, 40-70% bệnh nhân tuân theo chế độ ăn kiêng đã giảm ít nhất 50% tần suất cơn động kinh và 10-33% không còn cơn động kinh. Trong nhiều trường hợp, thuốc có thể được ngưng hoặc giảm liều lượng. Hai đứa trẻ mắc chứng mất ngôn ngữ động kinh mắc phải cũng được điều trị thành công bằng chế độ ăn kiêng này. Theo một số nghiên cứu, chứng động kinh giật cơ đáp ứng tốt nhất với chế độ ăn ketogenic. Tuy nhiên, một nghiên cứu khác cho thấy phản ứng với chế độ ăn kiêng không thay đổi đáng kể tùy theo loại động kinh. Chế độ ăn kiêng có hiệu quả nhất ở trẻ em từ 2-5 tuổi, bệnh nhân ở các độ tuổi khác cũng có đáp ứng nhất định.

Để có hiệu quả, chế độ ăn kiêng phải được tuân thủ nghiêm ngặt; nếu bệnh nhân ngừng sử dụng, cơn co giật có khả năng quay trở lại trong vòng vài giờ. Thông thường, việc điều trị được bắt đầu trong bệnh viện, bắt đầu bằng việc nhịn ăn trong 36 giờ với nước để tạo ra trạng thái ketosis; tuy nhiên, một số nhà điều tra đã phát hiện ra rằng không cần thiết phải bắt đầu chế độ ăn kiêng bằng cách nhịn ăn.

Chế độ ăn ketogen thường được tuân theo trong khoảng hai năm, sau đó tỷ lệ chất béo giảm dần trong 6-9 tháng so với chế độ ăn thông thường. Sau khi một bệnh nhân đã ăn kiêng trong hai năm, các cơn động kinh ít có khả năng tái phát khi tiếp tục chế độ ăn uống bình thường. Trong một số trường hợp, chế độ ăn kiêng được lặp lại nếu co giật tái phát.

Vẫn có một vài nhược điểm đối với chế độ ăn ketogenic, ví dụ như chế độ ăn ketogenic không ngon và cha mẹ khó quản lý trẻ. Bổ sung vitamin tổng hợp, canxi, sắt là cần thiết để ngăn ngừa tình trạng thiếu hụt dinh dưỡng. 

Chế độ ăn kiêng Atkins là chế độ ăn ít carbohydrate, nhiều chất béo được hàng triệu người áp dụng để giảm cân. Giống như chế độ ăn ketogenic, chế độ ăn kiêng Atkins có thể gây ra trạng thái ketosis, nhưng nó có ít hạn chế hơn về lượng calo và protein. Ngoài ra, chế độ ăn kiêng Atkins không yêu cầu hạn chế chất lỏng và không cần phải bắt đầu trong bệnh viện.

Theo một nghiên cứu, chế độ ăn kiêng Atkins có thể là một giải pháp thay thế hiệu quả cho chế độ ăn ketogenic ở một số trẻ mắc chứng động kinh kháng trị. Hai mươi trẻ em (từ 3-18 tuổi) mắc chứng động kinh kháng trị, với ít nhất 3 cơn co giật mỗi tuần, đã được điều trị bằng ít nhất 2 loại thuốc chống co giật, tuân theo chế độ ăn kiêng Atkins đã được sửa đổi trong khoảng thời gian 6 tháng. Carbohydrate được giới hạn ở mức 10g/ngày trong tháng đầu tiên và khuyến khích tiêu thụ chất béo. Tất cả trẻ em đều được bổ sung vitamin và canxi. Sau 6 tháng, 13 bệnh nhân (65%) đã cải thiện hơn 50% và 7 bệnh nhân (35%) đã cải thiện hơn 90% (4 người không bị co giật). Sự gia tăng nhỏ đã được nhìn thấy trong nồng độ cholesterol huyết thanh và nitơ urê trong máu trong quá trình nghiên cứu.

Trong một nghiên cứu khác, hai người trưởng thành (42 và 52 tuổi) bị động kinh cho thấy không có sự cải thiện nào đối với chế độ ăn kiêng Atkins.

Chế độ ăn uống luôn là vấn đề đáng được quan tâm đối với sức khỏe. Đặc biệt với những người mắc các bệnh lý khó chữa như động kinh, thì việc kiểm soát chế độ hạn chế tối đa những bệnh lý thứ phát có thể ảnh hưởng tình trạng co giật là điều rất cần thiết. Hơn thế nữa nhờ vào những kết quả đã được nghiên cứu và đúc kết thì còn có nhiều những lưu ý hay chế độ ăn phù hợp và nhiều lợi ích với cả điều trị động kinh. Vì vậy, ngoài việc tuân thủ điều trị của các bác sĩ chuyên ngành, bệnh nhân động kinh và người nhà nên được tư vấn thêm về chế độ ăn uống, dinh dưỡng và tập luyện để đạt được trạng thái khỏe mạnh sớm nhất.

BS. Tú Uyên (Thọ Xuân Đường)